કામ કરતા અથવા રમતા વખતે અચાનક આપણી માંસપેશીઓમાં ખેંચ આવે છે, જેને આપણે મચકોડ કહીએ છીએ. મચકોડ લિગામેન્ટમાં થતી ઇજા છે. આ વધુ ખેંચ અથવા લિગામેન્ટ ફાટી જવાના કારણે થાય છે.
સામાન્ય રીતે મચકોડ કોણી અથવા પગની પાની પર થાય છે. ક્યારેક-ક્યારેક મચકોડની સાથે ફ્રેક્ચર પણ થઈ જાય છે. એવામાં સોજા ખૂબ વધી જાય છે. તેમજ દુઃખાવો પણ વધુ થાય છે. ઘણી વખત લિગામેન્ટ ઢીલા પણ થઈ જાય છે. આ લક્ષણ મચકોડ કેવા પ્રકારની છે તેના પણ નિર્ભર કરે છે.
કોઈ પણ અસ્થિબંધ જ્યારે વધુપડતો ખેંચાઈ જાય ત્યારે મચકોડ નિર્માણ થાય છે. મચકોડ અને અસ્થિભંગ વચ્ચેનો તફાવત એ છે કે મચકોડમાં સાંધાને ટેકો આપતું અસ્થિબંધનમાં હાડકામાં તિરાડ પડે છે અથવા તૂટે છે. આ બંને એક્સ-રે થી શોધી શકાય છે.
મચકોડ હોય ત્યારે કરવાનું પ્રથમ વસ્તુ તે ઈજાના સ્થળે જોડવું છે. તે પીડા ઘટાડવામાં અને એડીમાના વિકાસને રોકવામાં મદદ કરશે. ઇજા પ્રાપ્ત થયાના પહેલા ત્રણ કલાકમાં આવા કોમ્પ્રેસ સૌથી અસરકારક હોય છે, અને ત્યારબાદ ફિક્સિંગ પટ્ટી જરૂરી છે.
જો કોમ્પ્રેસ બનાવવી શક્ય ન હોય ત્યારે ઇજા પ્રાપ્ત થાય છે, તો ચુસ્ત પાટો લાગુ કરીને ઇજાગ્રસ્ત સંયુક્તને તાત્કાલિક સ્થિર કરવું જરૂરી છે જ્યારે સ્પ્રેઇનનો ઉપયોગ કરી શકાતો નથી ત્યારે ગરમ કોમ્પ્રેસ અને વોર્મિંગ મલમ, આ ફક્ત સોજો વધારશે અને સ્થિતિને વધુ તીવ્ર બનાવશે.
જ્યારે પગના અસ્થિબંધનને ખેંચીને, તે સુનિશ્ચિત કરવું જરૂરી છે કે પગ, આરામ કરતી વખતે, થોડો ઊંચો થવો જોઈએ. આ કરવા માટે, તેની નીચે ઓશીકું અથવા રોલર મૂકો. આ સ્થિતિ સોજો ઘટાડવામાં મદદ કરશે.
મધ અને ચૂનો બંનેને બરાબર માત્રામાં મિક્સ કરીને મચકોડવાળી જગ્યા પર લગાવી હલ્કાહાથે માલિશ કરો.તુલસીના કેટલાક પાન પીસીને પેસ્ટ બનાવો. પછી તેને મચકોડ પર પટ્ટી અથવા કપડાથી બાંધો. આ તમને આરામ આપશે.
મૂઢ માર વાગે, મોચ આવી જાય કે સોજો આવે ત્યારે ય્ત્ઘ્ચ્ની ફૉમ્યુર્લા ફૉલો કરવી, જેમાં ય્ એટલે રેસ્ટ-આરામ કરવો, ત્ એટલે આઇઝ- બરફ દબાવવો, ઘ્ એટલે કૉમ્પ્રેસ બૅન્ડેજ -ઇલૅસ્ટિક બૅન્ડેજ લગાડવી, અને ચ્ એટલે એલિવેટેડ – એટલા ભાગને નીચે બે ઓશીકાં ગોઠવીને ઊંચો રાખવો.
ઓછામાં ઓછા ત્રણ દિવસ સુધી ક્યારેય ગરમ પાણીની થેલીનો કે ઇલેક્ટ્રિક હીટિંગ પૅડથી શેક કરવો નહીં. હંમેશાં બરફનો જ ઉપયોગ કરવો. વાની તકલીફ હોય, પગને ઘસારો પહોંચ્યો હોય સ્લીપ ડિસ્કની તકલીફ હોય ત્યારે ગરમ વસ્તુનો શેક થાય
ગુલાબ જળ સ્કીનમાં નિખાર લાવવાની સાથે સાથે એડીમાં મચકોડની સમસ્યા ઓછી કરે છે. ગુલાબ જળમાં મોજૂદ એન્ટીસેપ્ટિક અને એન્ટી ઇન્ફ્લેમેટ્રી ગુણ દુખાવા અને સોજાને ઓછો કરવામાં મદદ કરે છે. ગુલાબ જળને પ્રભાવિત ભાગ પર લગાવવાથી તમને આરામ મહેસૂસ થઇ શકે છે.
જો કે મચકોડ શરીરના કોઈપણ ભાગમાં થઈ શકે છે, તો પણ પગની ઘૂંટીમાં થતો મચકોડ સર્વ સામાન્ય છે. આવા મરોડ દોડતી વખતે, ફરતી વખતે, પડવાથી અથવા કૂદકો માર્યા પછી જમીન પર પડવાથી પગની પાની અંદરની બાજુએ વળી જવાથી થાય છે. આ પ્રકારના મચકોડને ‘વિપરીત ઈજા’ કહેવાય છે.
હળદરમાં એક ચપટી મીઠું મિક્સ કરો અને એની પેસ્ટ બનાવીને પ્રભાવિચ ભાગ પર લગાવીને 20 25 મીનિટ સુધી રાખી મૂકો. પછી પાણીથી ધોઇ નાંખો. હળદરમાં મોજૂદ કપરકુમિન નામનું તત્વ દુખાવા અને સોજાથી રાહત અપાવે છે. સાથે જ એન્ટી ઇન્ફેલમેટ્રી ગુણ દુખાવાને ઓછો કરે છે.
એક કપડામાં બરફને લપેટીને 15 20 મીનિટ સુધી મચકોડ આવેલા ભાગ પર શેક કરો. જલ્દી આરામ માટે દર કલાકમાં એ શેક કરો. જેનાથી સોજામાં રાહત મળશે
જો મચકોડ સામાન્ય હોય તો એક સપ્તાહની અને મચકોડની તીવ્રતા વધુ હોય તો ત્રણ સપ્તાહ નો આરામ તથા ‘થેરાબેન્ડ’ જે એક મોટા રબ્બરના પટ્ટા જેવો દેખાય છે એ બાંધવામાં આવે છે. આ બેન્ડ અસરગ્રસ્ત સ્નાયુ તથા અસ્થિબંધનની મજબૂતાઈથી વધારવા માટે કરવામાં આવે છે.
છેલ્લા તબક્કામાં સ્નાયુની મજબૂતાઈ વધારવા ફિઝિયોથેરપીસ્ટે ભલામણ કરેલી અમુક કસરતો કરવામાં આવે છે.